De wereldeconomie staat op een kantelpunt. Sinds het begin van de 21e eeuw zijn de economische verwevenheden tussen de Verenigde Staten, China, Rusland en Europa alleen maar toegenomen. Tegelijkertijd zijn de geopolitieke spanningen en het onderlinge wantrouwen gegroeid. In een denkbeeldig, maar realistisch scenario waarin een handelsoorlog tussen deze grootmachten volledig losbarst, ontstaan verschillende toekomstbeelden die de fundamenten van de internationale handel kunnen doen wankelen.
“De vraag is of Amerikanen ooit kunnen begrijpen dat we in een continue ervaring leven die geen einde kent, en dat je het leven nooit in verschillende problemen kunt opdelen.” Deze uitspraak wordt toegeschreven aan de Amerikaanse topdiplomaat en politicoloog Henry Kissinger, die eind 2023 op 100-jarige leeftijd overleed. De voormalige staatssecretaris van de Verenigde Staten en nationale veiligheidsadviseur onder presidenten Nixon en Ford zou een flinke uitdaging hebben gehad met de huidige president. De handelsoorlog die Donald Trump ontketende, probeert volgens het Witte Huis verschillende gesegmenteerde problemen tegelijk op te lossen: de hoge wederzijdse handelstarieven zijn nodig om inkomsten te genereren en het budget in evenwicht te brengen, China te isoleren, productie terug te brengen en, in het geval van Mexico en Canada, fentanylsmokkel en illegale immigratie te verminderen. “Deze redenen kunnen niet allemaal tegelijkertijd waar zijn,” reageerde Alex Conant, een Republikeinse adviseur en voormalig communicatiedirecteur van minister Marco Rubio.
Een handelsoorlog is veel meer dan een conflict tussen economische grootmachten. Het is een mondiale schokgolf en een lakmoesproef voor de veerkracht van het internationale systeem. De echo’s van deze strijd reiken tot in de haarvaten van Europa, waar beleidsmakers, ondernemers en beleggers zich gedwongen zien te navigeren tussen onzekerheid en kansen. Trumps protectionistische beleid wortelt in economisch nationalisme en een diep wantrouwen jegens multilaterale handelsakkoorden. Zijn inaugurele rede sprak van een “Amerikaans bloedbad” en zijn beleid is doordrenkt van de wens om de Amerikaanse industrie te beschermen tegen wat hij ziet als oneerlijke concurrentie, vooral uit China. Dit leidde tot de scherpste en omvangrijkste tariefverhogingen sinds de Smoot-Hawley-wet van 1930. Waar Smoot-Hawley nog het product was van parlementaire traagheid, voerde Trump zijn tarieven door met de snelheid en onvoorspelbaarheid van een tweet – en in een veel meer geïntegreerde wereldeconomie dan ooit tevoren.
De emoties van Mr. Market
Die onvoorspelbaarheid blijft overigens aanhouden. Na enkele weken van opschudding oordeelde het hof voor Internationale Handel dat het merendeel van Trumps tarieven ongrondwettelijk is. Daarop tekende de Amerikaanse regering beroep aan, waarna een hof van beroep de blokkering van het grootste deel van de handelstarieven van president Donald Trump weer terugdraaide, in afwachting van een uitspraak ten gronde in het dossier.
De onmiddellijke gevolgen zijn aanzienlijk. In de reële economie worden bedrijven geconfronteerd met onwerkbare onzekerheid: moeten ze hun supply chain verplaatsen, investeren in nieuwe fabrieken, personeel ontslaan of juist aannemen? De enige rationele reactie is verlamming: investeringen worden uitgesteld, innovatie vertraagt en de motor van de wereldeconomie hapert. Op de financiële markten is het jojo-effect niet meer te volgen. Beleggers kijken ernaar en halen de schouders op.
De obligatiemarkten zijn minder vergevingsgezind: de verkoop van Amerikaanse staatsobligaties en de verzwakking van de dollar wijzen op diep wantrouwen in het Amerikaanse leiderschap. Traditioneel zoeken beleggers in tijden van crisis hun toevlucht tot de dollar, maar nu wordt zelfs deze veilige haven almaar meer in twijfel getrokken.
Wie de psychologie van de markten wil begrijpen, moet zich verdiepen in het concept van “Mr. Market”, meesterlijk geformuleerd door Benjamin Graham, mentor van Warren Buffett. Mr. Market is geen rationele rekenmachine, maar een grillige, emotionele entiteit die op sommige dagen euforisch is en op andere dagen diep depressief. Hij verpersoonlijkt de financiële markten, die gevoelig zijn voor razernij en paniek, perioden van irrationele uitbundigheid of diepe depressie – een schril contrast met de “efficiënte markthypothese”, waarin markten nieuwe informatie snel en rationeel verwerken. De vraag is of de marktreactie een koele beoordeling van de economische gevolgen weerspiegelt, of dat de markten vooral reageren op de grillen van een president die zijn beleid baseert op impuls en improvisatie.
Geopolitieke dimensie
De geopolitieke dimensie van deze handelsoorlog is minstens zo belangrijk als de economische en financiële. China reageerde al met gelijke munt: tarieven tot 125% op Amerikaanse goederen, harde retoriek en dreiging van verdere escalatie. Maar de Amerikaanse strategie was breder: Trump probeerde aanvankelijk bondgenoten te mobiliseren tegen China door bilaterale deals te sluiten en landen te verleiden met lagere tarieven in ruil voor steun tegen Peking. Peking waarschuwde op zijn beurt dat het wraak zou nemen op landen die handelsovereenkomsten met de VS sluiten ten koste van China. Zo zit de wereldeconomie gevangen terwijl de twee economische supermachten het tegen elkaar opnemen over tarieven. “En dan moeten de dwergen het maar zien te redden tussen de knieën van de reuzen”, schreef Cees Nooteboom treffend in “Continent in beweging”.
De handelsoorlog fungeert zo als katalysator voor een herbezinning op de Europese positie in de wereldorde.
Europa komt hierdoor in een spagaat terecht. Enerzijds is de Europese Unie een natuurlijke bondgenoot van de VS in het verdedigen van een open, op regels gebaseerde wereldhandel. Anderzijds is Europa sterk afhankelijk van zowel de Amerikaanse als de Chinese markt en vreest het de economische en politieke gevolgen van een keuze voor één van beide kampen. De initiële Europese reactie was dan ook ambivalent. Enerzijds probeerde Brussel de schade te beperken door eigen tegenmaatregelen te nemen en zich hard op te stellen in onderhandelingen met Washington. Anderzijds groeide het besef dat Europa zijn economische soevereiniteit moet versterken, bijvoorbeeld door te investeren in strategische sectoren en de afhankelijkheid van Amerikaanse technologie en financiële infrastructuur te verminderen. De handelsoorlog fungeert zo als katalysator voor een herbezinning op de Europese positie in de wereldorde.
Escalatie en fragmentatie
Er zijn verschillende toekomstscenario’s denkbaar: in het ergste scenario escaleert de handelsoorlog tot ongekende hoogte. De Verenigde Staten verhogen de tarieven op Chinese producten, terwijl China met vergelijkbare tegenmaatregelen reageert. Europa, dat zich aanvankelijk afzijdig probeerde te houden, wordt door Amerikaanse sancties en Chinese exportbeperkingen gedwongen partij te kiezen. Rusland, al langer onderhevig aan Westerse sancties, sluit zich aan bij China en beperkt de export van energie en strategische grondstoffen naar Europa en de VS. De gevolgen zijn verstrekkend: wereldwijde handelsstromen krimpen, productieketens vallen uiteen en de prijzen voor consumentengoederen stijgen explosief. De afhankelijkheid van China voor zeldzame aardmetalen en van Rusland voor energie wordt pijnlijk zichtbaar. Westerse technologiebedrijven komen in de problemen door gebrek aan essentiële componenten, terwijl Europese autofabrikanten hun productie moeten terugschroeven vanwege een tekort aan grondstoffen. De wereldeconomie glijdt af richting recessie, met een daling van het mondiale BBP en toenemende werkloosheid als gevolg.
In een alternatief scenario zoeken de grootmachten nieuwe allianties om hun positie te versterken. Europa en China, beiden getroffen door Amerikaanse maatregelen, proberen een strategisch partnerschap te smeden. Ze sluiten een technologiepact om minder afhankelijk te worden van Amerikaanse software en chips. Tegelijkertijd probeert Rusland zijn rol als energieleverancier te verzilveren door deals te sluiten met zowel China als Europa, waardoor het Westen verder onder druk komt te staan. Deze heroriëntatie leidt tot een multipolaire wereldorde, waarin economische blokken elkaar beconcurreren op het gebied van technologie, energie en grondstoffen. Globalisering maakt plaats voor regionalisering: productie wordt dichter bij huis gehaald, supply chains worden korter en bedrijven investeren in “vriendelijke” landen om risico’s te spreiden.
Onderhandelingen en tijdelijke bestanden
Toch is een volledige escalatie niet onvermijdelijk. In een derde scenario kiezen de partijen voor onderhandelingen en tijdelijke bestanden. China en de EU proberen via diplomatieke kanalen tot een gedeeltelijk akkoord te komen over handel in kritieke materialen en technologie. De Verenigde Staten bieden hun bondgenoten, waaronder Europa, een tijdelijke vrijstelling van de strengste tarieven in ruil voor concessies op het gebied van landbouw, technologie of defensie. Want het is vooral op economisch vlak dat hoogmoed waarschijnlijk zal leiden tot nederigheid voor een land dat al lang zijn status als ’s werelds grootste producent van goederen en diensten heeft verloren. Het is niet alleen dat Trumps onderhandelingspositie met tarieven zwakker is dan hij denkt, maar ook dat de rest van de wereld 85 procent van de wereldeconomie controleert.
Deze pragmatische aanpak hangt vooral af van twee mijlpalen. De eerste is Kerstmis: de invoerheffingen raken speelgoedfabrikanten direct. Ongeveer 80 procent van het speelgoed dat in Amerika wordt verkocht, is “Made in China”. Volgens UBS is de Amerikaanse speelgoedverkoop goed voor ongeveer 30 miljard dollar per jaar. Toen Trump begin mei aankondigde dat Amerikaanse kinderen het met Kerstmis maar met minder speelgoed moeten doen, klonk dat als een echo van Marie Antoinette’s: “Qu’ils mangent de la brioche”. Een andere mijlpaal ligt nog verder: In november 2026 zijn er de Midterms, en de vrees bestaat dat de Republikeinen hun huidige meerderheid verspelen door Trumps economisch (wan)beleid. Historische voorbeelden uit 1932 en 1982 tonen aan dat handelsoorlogen en prijsinflatie politieke partijen bij de stembus kunnen schaden. Als Trump toegeeft en pragmatisch handelt, kan dat een totale ineenstorting van het handelsstelsel voorkomen. Maar dat alles lost de onderliggende spanningen niet op. De onzekerheid blijft groot, bedrijven blijven investeren in alternatieven voor Chinese en Russische grondstoffen, en de roep om strategische autonomie klinkt steeds luider in Brussel.
Systeemcrisis en valutaoorlog
Daarnaast is er het gevaar van een systeemcrisis en dreigt een valutaoorlog. Vragen over de onafhankelijkheid van de Federal Reserve en Trumps aanhoudende persoonlijke aanvallen op voorzitter Jerome Powell kunnen kopers van de dollar afschrikken. Al decennia vertrouwen beleggers op de stabiliteit van Amerikaanse activa, die de hoekstenen vormen van de wereldwijde financiën. Amerikaanse staatsobligaties zijn een toevluchtsoord; de dollar domineert de wereldhandel in goederen, grondstoffen en derivaten. Het systeem wordt ondersteund door de Federal Reserve, die lage inflatie belooft, en door het stevige bestuur van Amerika, dat buitenlanders en hun geld welkom en veilig heeft gehouden. In enkele weken heeft Trump deze aannames vervangen door gegronde twijfels.
Maar vergis u niet. De hele wereld zou lijden omdat de dollar geen gelijkwaardig alternatief heeft – alleen bleke imitaties. De euro wordt ondersteund door een grote economie, maar de eurozone produceert niet genoeg veilige activa. De versnippering van Europese kapitaalmarkten en het gebrek aan politieke integratie beperken de euro als alternatief voor de dollar. Zwitserland is veilig, maar te klein. Japan is groot, maar heeft enorme schulden. Goud en cryptovaluta missen staatssteun.
Het dollarsysteem is niet perfect, maar het biedt – bood? – de stabiele basis waarop de geglobaliseerde economie is gebouwd. Wanneer beleggers twijfelen aan de kredietwaardigheid van Amerika, lopen die fundamenten gevaar.
In het meest pessimistische scenario stort het multilaterale handelssysteem volledig in.
In het meest pessimistische scenario stort het multilaterale handelssysteem volledig in. WTO-regels worden genegeerd, landen voeren massaal unilaterale tarieven in en protectionisme wordt de norm. Opkomende economieën, afhankelijk van export naar grote markten, worden het zwaarst getroffen. Tegelijk ontstaat een valutaoorlog: China devalueert de yuan om export te stimuleren, de VS proberen de dollar kunstmatig laag te houden en de eurozone balanceert op de rand van een schuldencrisis. In deze chaos zoeken investeerders hun toevlucht tot goud en cryptovaluta, wat de volatiliteit op financiële markten verder vergroot.
De nucleaire paraplu onder druk
Tot slot staat ook de nucleaire paraplu onder druk. De Amerikaanse nucleaire garantie is decennialang de hoeksteen geweest van de Europese veiligheid. Trumps “America First”-benadering, zijn twijfelachtige houding tegenover NAVO-verplichtingen en zijn bereidheid om economische en veiligheidsbelangen te vermengen, hebben het vertrouwen in deze garantie ondermijnd. Europese landen vragen zich openlijk af of de VS in een crisissituatie onvoorwaardelijk hun veiligheid blijven garanderen, zeker als economische belangen op het spel staan. Als reactie groeit de roep om een sterker Europees defensiebeleid. Initiatieven zoals PESCO (Permanent Structured Cooperation) en discussies over een Europese defensiemacht krijgen meer urgentie. Frankrijk en Duitsland pleiten voor meer Europese controle over strategische capaciteiten, inclusief nucleaire afschrikking, hoewel dit politiek en militair nog zeer gevoelig ligt.
Conclusie
De scenario’s laten zien dat een ontketende handelsoorlog tussen de VS, China, Rusland en Europa niet alleen economische gevolgen heeft, maar ook de geopolitieke verhoudingen fundamenteel kan veranderen. Of de wereld afstevent op langdurige fragmentatie, of dat diplomatie en pragmatisme de overhand krijgen, hangt af van de bereidheid van de grootmachten om samen nieuwe spelregels voor de internationale handel te formuleren. Eén ding is zeker: de tijd van onbeperkte globalisering lijkt voorbij, en een nieuwe, onzekere wereldorde dient zich aan. Om de grote Amerikaanse romanschrijver William Faulkner te citeren: “Het verleden is nooit dood. Het is nog niet eens voorbij.”
