Het beroemde “recht om offline te zijn” is vandaag in verschillende nationale wetgevingen vastgelegd, onder meer in België sinds 2022. Maar hoewel dit recht wordt toegejuicht, moet men er dan ook absoluut gebruik van maken wanneer men op vakantie is?
De afgelopen jaren, en vooral sinds de pandemie, zijn we ons in de samenlevingen steeds meer bewust geworden van het belang van een goede werk-privébalans. Daarom is er een “recht op deconnectie” bespreekbaar gemaakt en in sommige arbeidswetten opgenomen. Dit is het geval in België sinds 3 oktober 2022 met de wet over diverse bepalingen inzake werk, specifiek het recht op ontkoppeling met betrekking tot technologieën. Het is echter belangrijk om dit recht goed te begrijpen. Catherine Hellemans, professor in arbeidspsychologie aan de ULB, maakt een onderscheid tussen twee concepten achter de term “deconnectie”: “Enerzijds is er de deconnectie van alle via internet verbonden communicatiemiddelen, anderzijds is er de deconnectie” van werk. Dit laatste houdt in dat je niet meer aan je werk denkt zodra de werkuren voorbij zijn.’
Catherine Hellemans wijst erop dat de veralgemening van telewerken en de massale inzet van informatie- en communicatietechnologieën twee belangrijke factoren zijn geweest in de toenemende moeite van werknemers om te deconnecteren, vooral tijdens rustperiodes zoals vakanties. “Telewerken maakt veel dingen onzichtbaar. “Telewerken maakt veel dingen onzichtbaar, terwijl vroeger, om het een beetje karikaturaal te zeggen, mensen naar hun werk kwamen en daarna weer naar huis gingen”, legt ze uit. Dit leidt tot het vervagen van de grenzen tussen werk- en privé-tijd. “Daarnaast zijn we tegenwoordig veel beter thuis uitgerust. Het bedrijf levert vaak een computer, soms zelfs een zakelijke telefoon.”
De professor benadrukt daarom dat “door al deze factoren er een bepaalde onduidelijkheid heerst over wat er van werknemers wordt verwacht. Het is niet meer duidelijk wat je niet hoeft te doen in vergelijking met wat er van je verwacht wordt.” Het recht op ontkoppeling speelt hier een rol: “Het verheldert een reeks ambiguïteiten en verduidelijkt vooral de relatie met de werkgever, de hiërarchische leidinggevende, en wat hij/zij van ons mag verwachten.” De wet van 2022 bepaalt dat werkgevers ergens moeten opschrijven, of het nu in een collectieve arbeidsovereenkomst of in een arbeidsreglement is, dat werknemers het recht hebben om buiten hun werkuren niet in te loggen op hun professionele digitale middelen.
Vertel me wat je doet en ik zeg je of je deconnecteert
“Op papier is het uiteraard een uitstekend idee”, nuanceert Catherine Hellemans, maar in de praktijk staan werknemers voor interne dilemma’s wanneer het gaat om deconnectie tijdens vakanties. Moet je e-mails checken? Moet je deelnemen aan die belangrijke online vergadering tijdens je vrije week? Voor de professor in arbeidspsychologie zijn er een aantal factoren die iemands vermogen om echt te ontkoppelen beïnvloeden. “Afhankelijk van het soort baan en de uit te voeren taken, zal dit recht op deconnectie natuurlijk anders worden gebruikt. De situatie zal bijvoorbeeld anders zijn tussen een winkelier die uitsluitend fysiek werkt en een zelfstandige die afhankelijk is van zijn/haar klanten om te overleven en met wie hij/zij bijna constant contact moet houden.”
Met andere woorden: als het werk eerder van thuis uit gedaan kan worden en de werknemer gewend is communicatietechnologieën te gebruiken, zal deconnectie moeilijk zijn (tenzij je op vakantie gaat en alle professionele digitale middelen achterlaat). Maar als het werk uitsluitend fysiek wordt uitgevoerd, zal het gemakkelijker zijn om te ontkoppelen zodra je naar huis gaat of een weekendje weggaat. Voor leidinggevenden en verantwoordelijke functies is de situatie nog anders: “De kans dat zij worden aangezet om hun e-mails aan het einde van de dag, in het weekend of tijdens vakantie te lezen, is logischerwijs hoog”, benadrukt Catherine Hellemans. Hun verantwoordelijkheden dwingen hen vaak om een oogje in het zeil te houden op wat er in het bedrijf gebeurt.
Er is dus een groep mensen die, vanwege hun specifieke taken, zich ongemakkelijk, gefrustreerd of gestresseerd voelen om tijdens vakanties te ontkoppelen. Maar er zijn ook andere factoren om rekening mee te houden, met name op persoonlijk niveau. Zoals Catherine Hellemans uitlegt, “zou een jongere die streeft naar een carrièreontwikkeling geneigd zijn om tijdens vakanties doorgaan met het controleren van zijn/haar e-mails, om te bewijzen dat hij/zij betrokken is.” Aan de andere kant hebben anderen moeite met ontkoppelen uit angst voor de gevolgen: “Mensen denken misschien dat als ze een week lang stoppen met hun e-mails controleren, zij de eerste zijn die bij een reorganisatie ontslagen worden.”
Bedrijfscultuur en respect voor elk individu
Vandaar het belang van een organisatiecultuur die ontkoppeling bevordert en aanmoedigt. De Belgische wet van 2022 raadt bedrijven inderdaad aan om bewustmakingsprocessen op te zetten over het belang van ontkoppeling en de balans tussen privé- en professioneel leven. Sommige bedrijven hebben daarom een automatisch ontkoppelingssysteem ontwikkeld dat de toegang tot de mailbox van werknemers na een bepaalde tijd onmogelijk maakt.
Catherine Hellemans stelt gerust dat het controleen van e-mails tijdens vakanties of het beantwoorden van een klant of collega je niet per se tot een workaholic maakt. Iedereen is vrij om voor zichzelf te bepalen waar de grens ligt, met inachtneming van het deconnectierecht van anderen. Kortom, het beste is om het aan te kondigen: “Ik ben gedurende x dagen offline, ok?'” Tegen collega’s, leidinggevenden en externen (via het afwezigheidsbericht waarin de niet-bereikbaarheid voor e-mails gedurende een bepaalde periode wordt aangegeven). Uiteraard zolang de goede werking van het bedrijf niet in gevaar komt.
Wat de Belgische wet zegt die het recht op ontkoppeling instelt
Artikel 16 van de wet van 3 oktober 2022 “over diverse bepalingen inzake werk” stelt “een nieuwe bepaling in die voorziet dat de regelingen voor het recht op ontkoppeling voor werknemers van een bedrijf met ten minste 20 werknemers, evenals de invoering door het bedrijf van regelingen voor het gebruik van digitale hulpmiddelen, moeten worden vastgelegd in een collectieve arbeidsovereenkomst binnen het bedrijf”. Zo niet, dan “moeten deze regelingen en dit systeem worden opgenomen in het arbeidsreglement”.
Er moeten dus concrete overeenkomsten worden opgesteld over het recht van medewerkers om niet bereikbaar te zijn per telefoon, e-mail of platform (Teams, Zoom, etc.) buiten hun werktijd (‘vakantie, rusttijd, weekend, avond, etc.’). “Net als in Frankrijk kan het gaan om instructies om niet te reageren op e-mails of oproepen op een mobiele telefoon; systemen om servers buiten werktijd in sluimerstand te zetten; activering van afwezigheidsberichten en doorsturen; het gebruik van een automatische handtekening die aangeeft dat een onmiddellijke reactie niet noodzakelijk is.”
De wet voegt daaraan toe dat “de werkgever ook maatregelen moet voorzien voor bewustwording over een redelijk gebruik van digitale hulpmiddelen voor zowel werknemers als leidinggevend personeel”.
Valentine Guerrier
